Γραφικές τέχνες
Τι εννοούμε με τον όρο “Γραφικές Τέχνες” και πώς αυτές ορίζονται;
Για να το θέσουμε πιο απλά: “Τι είναι τελικά οι γραφικές τέχνες”;
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν παρουσιάζοντας τον ορισμό των γραφικών τεχνών όπως αναφέρεται στο βιβλίο “Ιστορία της Τέχνης / Ιστορία των Γραφικών Τεχνών”: “Γραφικές τέχνες είναι η τέχνη και οι τεχνικές με τις οποίες σχεδιάζονται, τυπώνονται και ολοκληρώνονται τα έντυπα κάθε είδους”.
Ο κ. Γ. Μπαμπινιώτης αναφέρει πως γραφικές τέχνες είναι: “Το σύνολο των μεθόδων και των τεχνικών που χρησιμοποιούνται για τη σχεδίαση, την καλλιτεχνική επιμέλεια, την εκτύπωση και την αναπαραγωγή κειμένων και εικόνων” .
Ο κ. Α. Πολίτης συμπληρώνει: “O όρος προσδιορίζει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη σύνθετη δομή καλλιτεχνικών, διοικητικών, τεχνολογικών και παραγωγικών χαρακτηριστικών, τα οποία συνδυάζονται αρμονικά μεταξύ τους και ολοκληρώνονται στο τελικό έντυπο προϊόν. O όρος Γραφικές Τέχνες έχει επικρατήσει γιατί συνδυάζει τόσο την αισθητική δημιουργία και τη γραφιστική απόδοση (του μηνύματος ή της πληροφορίας), όσο και τις τεχνικές και παραγωγικές δομές που χρησιμοποιούνται στον κλάδο. H ονομασία «Γραφικές Τέχνες», κρίνεται (ακόμη) ως η πλέον δόκιμη για τον χαρακτηρισμό του κλάδου διότι εκφράζει με ακρίβεια όλες τις επεξεργασίες που λαμβάνουν χώρα έτσι ώστε να μετατραπούν οι ιδέες σε χειρόγραφα, σε σχέδια και εικόνες, σε συγκροτημένη ενιαία μορφή ως τελικού εντύπου σε πολλά αντίτυπα”.
Από τους παραπάνω ορισμούς αντιλαμβανόμαστε πως ο “κόσμος των γραφικών τεχνών” δεν είναι ρηχός και μονοδιάστατος, αλλά πρόκειται για μια εξαιρετικά μεγάλη κατηγορία (καλών) τεχνών με πολλά παρακλάδια.
Ιστορία
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή και ας “πάμε” περίπου 2.500 χρόνια προ Χριστού όπου οι Αιγύπτιοι άρχισαν να χρησιμοποιούν γραφικά σύμβολα (γνωστά ως ιερογλυφικά), προκειμένου να προβάλλουν γεγονότα και ιδέες. Επίσης, οι Αιγύπτιοι σχημάτιζαν εικονογραφημένα κείμενα πάνω σε πάπυρους για να εκφράσουν και γραπτώς απόψεις, ιδέες και γεγονότα ή για να καταγράψουν νόμους και κανόνες ή απλά να χρησιμοποιηθούν για καταγραφή αγαθών.
Στα χρόνια που πέρασαν, ο βασικότερος τρόπος “παραγωγής” βιβλίων ήταν απλά η… αντιγραφή με το χέρι. Τα πράγματα δεν άλλαξαν και πολύ, αφού ακόμα και μέχρι το Μεσαίωνα αυτός ήταν ο τρόπος για να παραχθεί ένα βιβλίο σε αντίτυπα. Μάλιστα, οι αντιγραφείς συνήθιζαν να αφήνουν χώρο στις σελίδες προκειμένου οι καλλιτέχνες να μπορέσουν να προσθέσουν (ζωγραφίσουν) τις εικόνες αργότερα. Προφανώς αυτός ο συνδυασμός κειμένου και εικόνων δεν μπορούσε να γίνει σε όλα τα βιβλία, λόγω του εξαιρετικά υψηλού κόστους. Αυτή η τακτική χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε βιβλία θρησκευτικού περιεχομένου, με σκοπό να τους προσδώσει μια επιπλέον αίγλη και μεγαλοπρέπεια.
Κι ύστερα ήρθε ο… Γουτεμβέργιος
Αν και κατά καιρούς είχαν γίνει αρκετές προσπάθειες να κατασκευαστούν κάποια μηχανήματα που θα έκαναν την αντιγραφή βιβλίων λιγότερο επίπονη, χρονοβόρα και κοστοβόρα, δυστυχώς δεν είχε υπάρξει κάποια σημαντική καινοτομία.
Η μεγάλη αλλαγή έγινε κοντά στο 1455 οπότε και ο Johannes Gutenberg κατάφερε να κατασκευάσει μια μηχανή εκτύπωσης με κινητά στοιχεία, η οποία ήταν (για την εποχή) πρακτική και λειτουργική. “Φυσικά” το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ήταν η βίβλος των 42 γραμμών στα λατινικά σε 180 αντίτυπα. Για κάποια αντίτυπα χρησιμοποιήθηκε απλό χαρτί και για κάποια άλλα ένα πολυτελές χαρτί vellum. Η “Βίβλος του Γουτεμβέργιου”, όπως ονομάστηκε η έκδοση, θεωρείται το πρώτο βιβλίο μαζικής παραγωγής και μάλιστα με εξαιρετικά υψηλή ποιότητα εκτύπωσης.
Η εξέλιξη της τυπογραφίας έδωσε τη δυνατότητα σε όλο και περισσότερους ανθρώπους να έχουν πρόσβαση στη μάθηση και στην εκπαίδευση (ανάγνωση και γραφή), και φαίνεται να έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά την Αναγέννηση στη διάδοση των ιδεών.
Η ανάπτυξη τόσο του κλάδου των γραφικών τεχνών και γενικότερα της τεχνολογίας ήταν ραγδαία, και κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση άρχισαν να “σχηματίζονται” οι γραφικές τέχνες στη μορφή που τις ξέρουμε μέχρι και σήμερα. Σιγά-σιγά έκαναν την εμφάνισή τους οι αφίσες οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για την παρουσίαση ειδήσεων, ενώ μαζί τους άρχισε και να αναπτύσσεται και η διαφημιστική προβολή. Αυτό ήταν και το βασικό μέσο ενημέρωσης και διαφήμισης, μέχρι την ευρεία παραγωγή εφημερίδων και περιοδικών.
Σημαντικό “πλήγμα” ήταν η εφεύρεση προβολής κινούμενης εικόνας (κινηματογράφος και τηλεόραση), αφού οι διαφημιστές αμέσως έδειξαν ιδιαίτερη προτίμηση στη νέα εφεύρεση και στην απήχηση του κοινού.
Η εποχή των υπολογιστών
Η επόμενη πραγματικά μεγάλη αλλαγή έγινε με την εφεύρεση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και την είσοδό τους στα… “χωράφια μας”. Πανίσχυροι υπολογιστές έδωσαν τη δυνατότητα σε εξελιγμένα προγράμματα να μας κάνουν τη ζωή πιο εύκολη. Προγράμματα επεξεργασίας κειμένων, εικόνων, μοντάζ, σκίτσων και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς, έκανε την παραγωγή έντυπου υλικού πολύ πιο γρήγορη, πιο ποιοτική και με πιο εντυπωσιακό αποτέλεσμα. (Οι “γηραιότεροι” από εμάς που έχουμε εργαστεί σε περιοδικά, θα θυμόμαστε τα “εκατομμύρια” χαρτάκια απλωμένα εδώ κι εκεί προκειμένου να… καταφέρουμε να “βγάλουμε” ένα τεύχος).
Όπως ήταν αναμενόμενο (μετά την τηλεόραση και τον κινηματογράφο) ΚΑΙ η εξέλιξη των ηλεκτρονικών υπολογιστών (ειδικά μετά την “έκρηξη” του διαδικτύου) “τραυμάτισε” τις γραφικές τέχνες, αλλά ταυτόχρονα τις βοήθησε να μετεξελιχθούν και να βρουν τη θέση τους μέσα σε ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο τεχνολογικά περιβάλλον.
Ο κλάδος των γραφικών τεχνών
Οι γραφικές τέχνες ανήκουν στη μεταποιητική βιομηχανία και βάσει της ταξινόμησής τους από την Ελληνική Στατιστική Αρχή χωρίζονται σε δύο κωδικούς.
Ο κωδικός 17 αναφέρεται στη χαρτοποιΐα και κατασκευή χάρτινων προϊόντων. Οι υποκατηγορίες είναι πολλές και χωρίζονται σε διάφορες δραστηριότητες, όπως: Παραγωγή χαρτοπολτού, Παραγωγή χαρτιού και χαρτονιού, Κατασκευή ειδών οικιακής χρήσης, ειδών υγιεινής και ειδών τουαλέτας, Κατασκευή ειδών χαρτοπωλείου κλπ.
Ο κωδικός 18 αφορά κυρίως τις εκτυπώσεις και την αναπαραγωγή μέσων. Μερικές από τις υποκατηγορίες είναι οι: Εκτύπωση εφημερίδων, Λοιπές εκτυπωτικές δραστηριότητες, Βιβλιοδετικές και συναφείς δραστηριότητες κ.ά.
(Πηγή ΣΤΑΚΟΔ 2008)
Οι τομείς του κλάδου που χωρίζονται οι γραφικές τέχνες είναι τρεις και κατηγοριοποιούνται:
1) Στην Πρωτογενή παραγωγή που περιλαμβάνει τη λήψη των αναγκαίων πρώτων υλών από τη φύση στην αρχική τους μορφή
2) Στη Δευτερογενή παραγωγή στην οποία περιλαμβάνονται οι διαδικασίες που απαιτούνται για να μετασχηματιστούν οι πρώτες ύλες με τεχνητό τρόπο σε χρήσιμα για τις γραφικές τέχνες προϊόντα
3) Στην Τριτογενή παραγωγή που περιλαμβάνει τις υπηρεσίες που χρειάζονται για την παραγωγή των τελικών προϊόντων, αλλά και την επεξεργασία των προϊόντων των προηγούμενων κατηγοριών
(Πηγή Διοίκηση Επιχειρήσεων Γραφικών Τεχνών)
Ανάλογα με το προϊόν που παράγεται από τις επιχειρήσεις, η κατηγοριοποίησή τους θα μπορούσε σε γενικές γραμμές να περιλαμβάνει τα εξής:
Εφημερίδες, Περιοδικά, Κουτιά, Χαρτικά, Βιβλία, Υψηλής ποιότητας εκτυπώσεις και Ειδικές εκτυπώσεις (π.χ. χαρτονομίσματα).
Όσον αφορά τη διαδικασία, η κατηγοριοποίηση είναι κάπως έτσι:
Δημιουργικό, Προεκτύπωση, Εκτύπωση, Μετεκτύπωση.
Το Δημιουργικό είναι ο σχεδιασμός τού προς εκτύπωση προϊόντος· Κείμενα, εικόνες και γραφικά παίρνουν τη θέση τους και δημιουργούν αυτό που λέμε “μακέτα”.
Η Προεκτύπωση (όπως λέει και το όνομά της) προηγείται της εκτύπωσης και είναι η στιγμή που ο γραφίστας παραδίδει τη μακέτα στο ατελιέ. Από εκεί ξεκινούν οι διαδικασίες (π.χ. δημιουργία φιλμ, κατασκευή τσίγκων για offset εκτύπωση, δοκίμια κλπ.) που απαιτούνται, ώστε να φτάσει η “δουλειά” στην εκτύπωση.
Η εκτύπωση είναι η στιγμή της… αλήθειας. Είναι η ώρα που το δημιουργικό θα “πάρει σάρκα και οστά” και θα μεταφερθεί στο χαρτί ή σε όποιο άλλο υλικό τυπώνουμε (πλαστικό, μέταλλο κλπ.). Οι βασικότερες μέθοδοι εκτύπωσης είναι η Λιθογραφία, Βαθυτυπία, Μεταξοτυπία, Φλεξογραφία και η Ψηφιακή εκτύπωση.
Στη Μετεκτύπωση, το προϊόν επιδέχεται τις επεξεργασίες που του προσδίδουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Στις μετεκτυπωτικές εργασίες περιλαμβάνονται οι: Κοπή, Βιβλιοδεσία, Δίπλωμα, Επίστρωση βερνικιού (π.χ. UV), Χρυσοτυπία, Ασημοτυπία, Αναγλυφοτυπία, Κοπτικά κλπ.
Business as usual
Η πλειονότητα των επιχειρήσεων στο χώρο των γραφικών τεχνών είναι μικρές και μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Το πλήθος τους δικαιολογείται από το μεγάλο φάσμα των προϊόντων και των εργασιών που περιλαμβάνουν οι γραφικές τέχνες. Φυσικά, υπάρχουν και κάποιες -λίγες- μεγάλες μονάδες εκτυπώσεων.
Έχουμε λοιπόν επιχειρήσεις μικρών τυπογραφείων, καλλιτεχνικών τυπογραφείων, προεκτύπωσης, βιβλιοδεσίας, κυτιοποιΐας, λαμιναρίσματος, πλαστικοποίησης και επεξεργασίας χάρτου. Επίσης, έχουμε τις επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών γραφικών τεχνών και (όπως σίγουρα γνωρίζετε) επιχειρήσεις υπηρεσιών γραφιστικής και έντυπης επικοινωνίας.
Σύμφωνα με στοιχεία που έδωσε ο κ. Πολίτης και αφορούν το έτος 2009, οι επιχειρήσεις εκτυπώσεων offset με μηχανές φύλλων ανέρχονταν στις 1893, οι επιχειρήσεις με μηχανές ρολών ήταν 49 ενώ οι επιχειρήσεις ψηφιακών εκτυπώσεων μεγάλων διαστάσεων αριθμούσαν τις 821, τα παραδοσιακά-καλλιτεχνικά τυπογραφεία έφταναν τα 196 και οι κυτιοποιΐες (με και χωρίς τμήματα εκτυπώσεων) αριθμούσαν συνολικά τις 573.
Εδώ αναφέρουμε επιγραμματικά μερικά από τα εξαιρετικά χρήσιμα στοιχεία που παρέχει ο κ. Πολίτης στους σπουδαστές και στους επαγγελματίες του χώρου των γραφικών τεχνών και πρέπει να σημειωθεί πως δεν έχει γίνει αναφορά σε κλάδους, όπως οι διαφημιστικές εταιρείες, φωτογράφοι, βιομηχανία χάρτου, αντιπρόσωποι μηχανών κλπ.
Το μέλλον
Δεν είμαστε (ούτε έχουμε σκοπό να γίνουμε) αστρολόγοι, μελλοντολόγοι ή μέντιουμ, αλλά μελετώντας τα στοιχεία της αγοράς και τις έρευνες των ειδικών, μπορούμε να έχουμε μια γενική εικόνα για το πώς πάνε τα πράγματα και για το πού φαίνεται να οδηγούμαστε.
Όσο ρηξικέλευθη κι αν ήταν η εμφάνιση της εκτυπωτικής μηχανής από τον Γουτεμβέργιο, άλλο τόσο είναι η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, ενώ όσον αφορά την Ελλάδα, μεγάλο ρόλο στις εξελίξεις έπαιξε (και εξακολουθεί να παίζει) η οικονομική κρίση που μαστίζει τη χώρα μας τα τελευταία δέκα χρόνια.
Από ότι φαίνεται, όσες επιχειρήσεις (κατά τη διάρκεια της κρίσης) βρέθηκαν σε μια σχετικά αδύναμη θέση ή δεν κατάφεραν να εκσυγχρονιστούν και να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα, έμειναν εκτός παραγωγικής διαδικασίας. Ειδικά οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις υποχρεώθηκαν να εξειδικευτούν ακόμα περισσότερο σε κάποιους τομείς υπηρεσιών και προϊόντων, προκειμένου να επιβιώσουν στο εχθρικό για την επιχειρηματική δραστηριότητα περιβάλλον, που δημιουργήθηκε στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Οι επιχειρήσεις υποχρεώθηκαν να βρουν νέους τρόπους προκειμένου να γίνουν πιο αποδοτικές, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν νέοι τρόποι προσέγγισης και επικοινωνίας.
Με την ευρεία χρήση του διαδικτύου εμφανίστηκε το φαινόμενο του Cross Media Publishing με κεντρική ιδέα το Create Once-Produce Many. Σε απλά… ελληνικά, σκοπός ήταν να δημιουργείται ένα περιεχόμενο του οποίου η πληροφορία θα μπορούσε να διοχετευθεί σε πολλαπλά κανάλια επικοινωνίας, όπως έντυπα, ιστότοπο, social media κλπ.
Παρόμοιας λογικής είναι και το μοντέλο Premedia, βάσει του οποίου η επεξεργασία των δεδομένων γίνεται ανεξάρτητα από το μέσο που θα δημοσιευτούν-προβληθούν.
Εδώ πρέπει να αναφέρουμε πως τα μοντέλα αυτά φαντάζουν ολίγον… παρωχημένα. Πλέον, ένα κείμενο το οποίο θέλουμε να είναι ευανάγνωστο στον αναγνώστη με ένα κείμενο που θέλουμε να αρέσει στις… “αράχνες της Google” (προγράμματα που “διαβάζουν” τον ιστότοπό μας και κατατάσσουν τις σελίδες μας αναλόγως), μπορεί να (χρειαστεί να) διαφέρουν από αρκετά έως πάρα πολύ. (Φαντάζομαι όσοι έχουν ασχοληθεί με το S.E.O. θα έχουν ήδη “ζήσει αρκετά δράματα” μέχρι να καταφέρουν να εξηγήσουν στους πελάτες τους γιατί ένα εξαιρετικό κείμενο όσον αφορά την αναγνωσιμότητα από ανθρώπους, μπορεί να μην είναι και τόσο “google friendly” και να χρήζει αλλαγών που θα φέρουν καλύτερα αποτελέσματα στην ταξινόμησή του από την Google).
Όπως προαναφέραμε, η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο έντονος ανταγωνισμός και η κρίση οδήγησε σε μεγάλες αλλαγές και σημαντικές εξελίξεις.
Η κ. Βλάχου σε μια μελέτη-παρουσίαση ανέφερε πως: “ο βασικός παράγοντας που συνέβαλε στη μείωση της αγοράς τα τελευταία έτη ήταν η πτώση που κατέγραψε η κατηγορία των εκτυπώσεων εφημερίδων/περιοδικών (2014/2013: -14,3%). Πτώση εμφάνισαν και οι υπόλοιπες επιμέρους κατηγορίες το 2014 σε σχέση με το 2013 (διαφημιστικά έντυπα: -5,6%, χάρτινα κουτιά: -1,7%, εύκαμπτα υλικά συσκευασίας: -2,5%, μηχανογραφικά έντυπα: -4,4%, βιβλία: -3,3%, ετικέτες: -2,9%).
Το μεγαλύτερο μερίδιο στην αγορά γραφικών τεχνών καταλαμβάνει διαχρονικά η κατηγορία περιοδικά-εφημερίδες. Το μερίδιο αυτής της κατηγορίας εμφανίζει σημαντική μείωση και διαμορφώνεται σε 20% το 2014 (από 29,5% το 2008). Η αξία της συγκεκριμένης αγοράς το 2014 περιορίστηκε και μειώθηκε κατά 57,7% σε σχέση με το 2009, εξαιτίας της έντονης πτώσης της κυκλοφορίας των εφημερίδων και περιοδικών που παρουσιάζεται τα τελευταία έτη”.
Μια πανευρωπαϊκή έρευνα που έγινε από την EDP αναφέρει χαρακτηριστικά: “Ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα που προέκυψε από την ανάλυση των απαντήσεων είναι το γεγονός πως οι επιχειρήσεις που αποφασίζουν στρατηγικά να εξελιχθούν, το κάνουν όχι με την παραδοσιακή μέθοδο των τυπογράφων, δηλαδή με μια αναβάθμιση του εξοπλισμού τους (καινούργιες μηχανές εκτύπωσης με καλύτερη ποιότητα κ.λπ.). Αντ’ αυτού, επιλέγουν να βελτιώσουν ή/και να δημιουργήσουν από την αρχή τμήματα πωλήσεων & marketing και να βελτιώσουν τη συνεργασία τους με τους προμηθευτές τους επενδύοντας ταυτοχρόνως στην έρευνα και την εκπαίδευση”.
Ο κ. Τριανταφύλλου σε ημερίδα με θέμα “Από DRUPA σε DRUPA; Νέες τεχνολογίες, νέες εξελίξεις, νέα οργανωτικά σχήματα για τις γραφικές τέχνες” τόνισε τα εξής: “Η εκτύπωση πρέπει να ξεπεράσει τις παλιές λογικές. Η χαμηλή τιμή, ο μεγάλος όγκος, η μεταπρατική νοοτροπία δεν δημιουργούν προοπτικές επιβίωσης. Πρέπει να αρχίσουμε να παράγουμε συγκεκριμένα προϊόντα με προστιθέμενη αξία, να εμβαθύνουμε σε αυτά και παράλληλα με επενδύσεις στο μάρκετινγκ και τις πωλήσεις να δημιουργήσουμε αγορές, να “εκπαιδεύσουμε” καταναλωτές. Δεν μπορούμε να μιλάμε απλά για εκτύπωση, πρέπει να λέμε στον πελάτη μας “παράγω αυτό” και να είμαστε συγκεκριμένοι, ουσιαστικοί και βαθιά γνώστες ολόκληρης της διαδικασίας παραγωγής”.
Επίλογος
Κλείνοντας, θα αναφέρουμε κάποια εξαιρετικά ενδιαφέροντα πράγματα που έγραψε ο κ. Τριανταφύλλου στην εφημερίδα “η Τυπογραφία” (τεύχος Ιούνιος – Ιούλιος 2019).
Το… 1995 οι υπεύθυνοι μιας παγκοσμίως γνωστής ιαπωνικής εταιρείας κατασκευής offset πιεστηρίων, “έβλεπαν” το μέλλον όσον αφορά τις γραφικές τέχνες ως εξής:. “Το τυπογραφείο του αύριο θα έχει τεχνολογία, υλικά, έναν χειριστή και έναν… σκύλο”!!!
Ήδη, όπως αναφέρει ο κ. Τριανταφύλλου, υπάρχουν εργοστάσια παραγωγής που παράγουν με “σβηστά φώτα”. Σβηστά επειδή δεν βρίσκεται κανένας άνθρωπος μέσα. Για παράδειγμα, το εργοστάσιο της Philips έχει 128 ρομπότ και… 9 ανθρώπους, ενώ το εργοστάσιο της FANUC έχει μόνο ρομπότ, καθόλου ανθρώπους και η παραγωγή σταματά κάθε 30 ημέρες για τη συντήρηση των μηχανημάτων.
Εν κατακλείδι, θα μπορούσαμε να πούμε πως οι γραφικές τέχνες είναι ένας τομέας που εξελίσσεται ραγδαία και μόνο όσοι ακολουθήσουν τις εξελίξεις και βρεθούν όχι απλά να συμπορεύονται, αλλά και να προπορεύονται των καινοτομιών που απαιτούνται, θα καταφέρουν να ξεφύγουν από τη μετριότητα και να έχουν σημαντικές πιθανότητες ανάπτυξης.
Φυσικά χρειάζεται σωστός σχεδιασμός, οργάνωση, αισιοδοξία και προσοχή.
Άλλωστε δεν είναι τυχαίο πως μόνο στα τυπογραφεία βρίσκουμε τον γνωστό σε όλους μας… δαίμονα!